«Гісторыя на Свабодзе». Расейская мова і яе ўжываньне — гэта адкрытыя дзьверы ў Беларусь для нашага ўсходняга суседа, — Генадзь Коршунаў

Пра гэта і пра іншае мы гаворым з былым дырэктарам Інстытуту сацыялёгіі Акадэміі навук Беларусі, старшым экспэртам Цэнтру новых ідэяў, кандыдатам сацыялягічных навук Генадзем Коршунавым.

0:00 — наколькі вялікі маштаб інтэрвэнцыі «русского мира» у сучасную Беларусь?

2:44 — наколькі ўстойлівай застаецца беларуская культурная айкумэна ва ўмовах страты значнай часткі сваёй структуры?

6:57 — што адбываецца з ідэнтычнасьцю сучасных жыхароў Беларусі? Якая яна?

14:53 — ці дапамагае беларускай ідэнтычнасьці сам факт існаваньня беларускай дзяржавы?

19:22 — якія ёсьць інструмэнты для захаваньня беларускай ідэнтычнасьці ва ўмовах інтэрвэнцыі «русского мира»?

25:36 — якая роля эміграцыі ў захаваньні беларускай ідэнтычнасьці і беларускай культурнай айкумэны?

Размова вядоўцы Сяргея Абламейкі з Генадзем Коршунавым

— Я называю сацыялёгію філязофіяй грамадзтва і мушу сказаць, што захапляюся вашай дысцыплінай. Часам здаецца, што менавіта сацыёлягі ведаюць пра чалавечую супольнасьць найбольш. Мы на нашым канале цяпер праводзім сэрыю гутарак, падсумоўваючы абмеркаваньне ўплыву так званага «русского мира» на сёньняшнюю Беларусь, якое правялі апошнім часам беларускія навукоўцы. Як вы лічыце, наколькі вялікі маштаб інтэрвэнцыі «русского мира» у сучасную Беларусь?

— Сапраўды, складана перабольшыць маштаб пранікненьня і (трапнае слова) інтэрвэнцыі «русского миру» ў Беларусь. З усёй 200-300-гадовай гісторыі такога ўплыву тое, што цяпер адбываецца, я параўнаў бы, напэўна, з тым, што было пасьля паўстаньня Каліноўскага, калі праводзілася такая супэрагрэсіўная дэбеларусізацыя.

З аднаго боку, як усе мы ведаем, за часы панаваньня Лукашэнкі ціск на беларушчыну адбываўся фактычна заўсёды. Але цяпер інтэнсіўнасьць узрасла шматкроць. І ў інфармацыйнай прасторы мы гэта бачым, бо зьнішчаныя структуры, якія маглі нешта супрацьпаставіць «русскому миру». І ў культурнай прасторы гэта назіраецца. І з інстытуцыянальнага гледзішча гэты працэс таксама разьвіваецца проста неймаверна. Таму так, цяпер у гэтым пляне супэрскладаная сытуацыя.

— І тады адразу паўстае пытаньне: наколькі ўстойлівай застаецца беларуская культурная айкумэна? Я спэцыяльна ўжываю гэты сацыялягічны тэрмін. Наколькі ўстойлівай яна застаецца ва ўмовах страты значнай часткі сваёй арганізацыйнай структуры, пра якую вы сказалі? А гэта ж было мноства беларускіх грамадзкіх і творчых арганізацыяў. Плюс адбылася вялікая эміграцыя творчай і навуковай інтэлігенцыі.

— З аднаго боку, нельга не пагадзіцца з тым, што фактычна таталітарны беларускі рэжым цяпер гуляе цалкам на расейскім баку і сыстэматычна цісьне, вынішчае беларушчыну ўва ўсіх яе праявах, у тым ліку, а мо і перш за ўсё, у арганізацыйным пляне. Я ведаю прыклады, калі дзеячы культуры, грамадзкія актывісты скардзяцца і выстаўляюць рэвалюцыі 2020 году пэўныя прэтэнзіі ў тым, што яе наступствы прывялі да вынішчэньня, выпальваньня беларускай культурнай прасторы.

Натуральна, што ёсьць і такія самыя ацэнкі паўстаньня Кастуся Каліноўскага, пасьля якога была зьнішчаная беларуская адукацыя і гэтак далей. Таму я не дарма параўноўваю гэтыя два пэрыяды.

З другога боку, у 2010 годзе выйшла кніжка Валянціна Акудовіча «Архіпэляг Беларусь». На маю думку, гэта вельмі трапнае вызначэньне беларускай айкумэны як прасторы ўзаемазьвязаных, але ўсё роўна больш-менш ізаляваных асяродзьдзяў, дзе жыцьцё ўсё роўна разьвівалася пад прыгнётам, бо да 2020 году свабоды ці тым больш спрыяньня ў беларускім разьвіцьці агулам не было. І ў гэтым сэнсе тое, што адбываецца цяпер, гэта тое ж, што было раней, проста на вышэйшым, больш агрэсіўным узроўні.

Зь іншага боку, мы бачым, што гэты архіпэляг Беларусь становіцца ўсё роўна больш павязаным дзякуючы той жа самай лічбавізацыі. Дзякуючы гэтаму мы цяпер спакойна можам ладзіць сумесныя праекты, імпрэзы з
Варшавы, Вільні, Тбілісі, Бэрліну, Нью-Ёрку, адкуль заўгодна.

Адзіная праблема — з гэтага архіпэлягу рэпрэсіўнымі намаганьнямі ўлады, мэтанакіраваным ціскам выразаецца магчымасьць кантактаваць зь беларускім мацерыком, кантынэнтам, умоўна кажучы, зь беларускай зямлёй. Вось гэта вялікая праблема, якая абмяжоўвае магчымасьці беларускай эміграцыі ўдзельнічаць у вялікім беларускім жыцьці. Але гэты архіпэляг, які раней быў, застаецца і цяпер. Проста цяпер ён складаецца зь сеткі дзесьці ўзаемазьвязаных, а дзесьці адасобленых элемэнтаў.

— Сёньня існуюць мільёны людзей, якія называюць сябе беларусамі. Якою б вялікаю ні была эміграцыя, большасьць такіх людзей застаецца ў Беларусі. І вось калі глядзець на Беларусь, на беларускае грамадзтва і на тое, што там адбываецца, як бы вы ахарактарызавалі сучасную ідэнтычнасьць жыхароў Беларусі, людзей, якія называюць сябе беларусамі? Гэта нацыянальная ідэнтычнасьць, грамадзянская, этнічная, гібрыдная ці яшчэ нейкая?

— Перад тым як казаць менавіта пра Беларусь, трэба сказаць пару слоў тэарэтычных. Усякая групавая ідэнтычнасьць, усякая ідэнтычнасьць вялікіх сацыяльных супольнасьцяў — гэта сацыяльны прадукт. Няма якой-небудзь прыроднай ці першаснай ідэнтычнасьці. Усе ідэнтычнасьці канструююцца рэлігіяй, мэдыя, зносінамі, сыстэмай адукацыі і на сучасным этапе галоўным чынам — дзяржаваю. У гэтым сэнсе тое, што адбываецца зь Беларусьсю і беларусамі, я характарызаваў бы як стварэньне гібрыднай ідэнтычнасьці. Чаму так? З розных прычынаў.

Я далёка ня першы, хто пра гэта кажа. Існуюць розныя праекты, розныя сацыяльныя тэхналёгіі, якія рэалізуюцца і падтрымліваюцца ў беларускім асяродзьдзі. Найперш гэта нацыянальна-рамантычны (як Філіп Біканаў яго назваў) праект, які, умоўна кажучы, ідзе каранямі ў беларускае нараджэньне пачатку 90-х і, натуральна, ад яшчэ ранейшых часоў.

Другі праект — гэта праект савецкай Беларусі, пачынаючы ад даваеннай БССР, гэта і машэраўска-сьлюнькоўская тэндэнцыя, і тое, што зараз робіць Лукашэнка.

І ёсьць яшчэ не прамоўлены «сярэдні» праект, постмадэрнісцкі. Ёсьць частка людзей, якія не дапасоўваюцца ні да савецкага праекту ідэнтычнасьці, ні да нацыянальнага. Таму гэта якраз гібрыдная вэрсія, з пункту гледжаньня яе носьбітаў.

Другі момант, дзе таксама адбываецца тое, што можна назваць гібрыдызацыяй, — гэта зьмест, праз што, празь якія заклікі гэтыя праекты выбудоўваюцца. Гэта тэрытарыяльны складнік і палітычны складнік, вельмі моцна палярызаваны. Нацыянальны складнік ува ўсіх гэтых праектах усё роўна існуе, але яго вага вельмі розная. Бо розныя суб’екты ствараюць гэтыя праекты, уплываюць на іх і прасоўваюць іх. Плюс на сучасным этапе цывілізацыйнага разьвіцьця, можна сказаць, адбываецца пэўная крафтавізацыя ўсіх сацыяльных складнікаў, складнікаў ідэнтычнасьці, пачынаючы ад грамадзянскага і заканчваючы індывідуальным.

Пад крафтавізацыяй я маю на ўвазе, што вага вялікіх наратываў, якія выбудоўваюць ідэнтычнасьці для вялікіх групаў, зьніжаецца. І чалавек, найперш адукаваны, які мае пэўныя здольнасьці, навыкі, кампэтэнцыі, выбудоўвае сваю ідэнтычнасьць самастойна, і часта гэта шматузроўневая ідэнтычнасьць. У пэўным сэнсе, калі праводзяць паралелі, гэта хутчэй падобна да сярэднявечнай ідэнтычнасьці, прынамсі перасякаецца зь ёй. Тады ідэнтычнасьць складалася і з прафэсійнай, і з тэрытарыяльнай, і з канфэсійнай — з розных складнікаў, іх можна пяць, шэсьць, сем налічыць. І адной дамінантнай не было. Нейкая адна ідэнтычнасьць магла выходзіць на першае месца пры пэўных гістарычных абставінах — рэлігійная, прафэсійная і так далей.

Таму тое, што мы цяпер маем у беларускім асяродзьдзі, гэта сапраўды складаная сытуацыя, калі змагаюцца розныя праекты ідэнтычнасьці, калі на першыя месцы выходзяць розныя складнікі і калі ўсё важнейшым становіцца асабісты выбар чалавека — як чалавек выбудоўвае сваю нацыянальную, этнічную ідэнтычнасьць у тых умовах, у якіх ён аказваецца.

— Такім чынам, на маё пытаньне, якая ідэнтычнасьць людзей у сёньняшняй Беларусі, вы адказваеце, што яна гібрыдная?

— Так, гібрыдная. І я б дадаў яшчэ — крафтавая, аўтарская. Пра гэта мы пакуль ня вельмі шмат кажам.

Але вось што яшчэ я хацеў бы падкрэсьліць. Пры ўсіх такіх рознанакіраваных праектах мы бачым цяпер, што сьцьвярджаецца існаваньне беларусаў як адрознай нацыі. Савецкія беларусы, умоўна кажучы, нацыяналістычныя беларусы і ўсе астатнія (з сацыялягічных апытаньняў гэта вельмі добра бачна) адчуваюць, што яны беларусы, усьведамляюць і асэнсоўваюць, што яны беларусы, і намагаюцца тым ці іншым чынам трымаць дыстанцыю, вызначаць дыстанцыю паміж сабой і іншымі. І гэта, у тым ліку, першасны бар’ер для «русского мира».

— Ці дапамагае, на вашу думку, беларускай ідэнтычнасьці сам факт існаваньня беларускай дзяржавы нават у той прарасейскай аўтарытарнай форме, якую сёньня мае гэтая дзяржава?

— Безумоўна. Зь некалькіх прычынаў. Бо дзяржава — гэта мэгаінстытут, які фактычна і кіруе сыстэмай адукацыі, і вызначае кірункі культурнай палітыкі, і ўплывае на мэдыяпрастору, і так далей.
Дзяржава ў кожным разе асноўны гулец на полі фармаваньня ідэнтычнасьці. І хоць цяпер беларуская дзяржава знаходзіцца ў кіпцюрах лукашэнкаўскага рэжыму, але ўсё роўна я б не атаесамляў татальна дзяржаву з рэжымам. Я спадзяюся, што ня ўсе складнікі дзяржавы ёсьць татальна прарасейскімі, і гэта можна бачыць у пэўных ускосных момантах, нават у пэўных момантах прапаганды ў Беларусі.

Я тут тэхнаапытыміст. Я спадзяюся, што лічбавыя тэхналёгіі, якія цяпер разьвіваюцца, даюць нам падставы для аптымізму, даюць магчымасьць ствараць сувязі з мацерыком, распаўсюджваць беларускія зьместы, тыя цаглінкі, зь якіх можна выбудоўваць сваю ідэнтычнасьць, падтрымліваць яе,
утрымліваць і накіроўваць у будучыню.

Іншая рэч, што і рэжым гэта разумее і робіць даволі пасьпяховыя спробы абмежаваць у лічбавай прасторы магчымасьці кантактаў паміж дыяспарай і Беларусьсю. Можна гаварыць, што культурная барацьба і барацьба ідэнтычнасьцяў вядзецца і ў лічбавай прасторы. Гэта той момант, які вельмі замінае беларушчыне і дапамагае хутчэйшаму прасоўваньню ўсяго расейскага.

— Вы кажаце пра дыгітальныя сродкі інфармацыі, дыгіталізацыю сучаснага інфармацыйнага поля. А што, у прынцыпе, кажа сацыялёгія? Якія ёсьць інструмэнты для захаваньня беларушчыны, беларускай ідэнтычнасьці ў будучыні ва ўмовах інтэрвэнцыі «русского мира»?

— Я б гаварыў тут крыху мэтафарычна — пра падмурак і цагліны. У якасьці падмурку я б разглядаў мову і дэмакратыю, паралельную выбудову грамадзтва. І гэта ня толькі аснова беларускай ідэнтычнасьці як такой, але і магчымасьць дэканструкцыі «русского мира». Бо любая ідэнтычнасьць выбудоўваецца ня толькі праз сьцьвярджэньне свайго «я», свайго «мы», але і праз стварэньне дыстанцыі ад «яны». Беларуская ідэнтычнасьць гэта ня толькі самаапісаньне, самасьцьвярджэньне, ня толькі адукацыя, гісторыя, мастацтва і гэтак далей, ня толькі сваё, але і дэканструкцыя іншага, у нашым выпадку яшчэ і каляніяльнага дыскурсу, каляніяльнага наратыву.

Бо тое, што выбудоўвае Лукашэнка, на што ён робіць стаўку, — гэта чыстай вады постсавецкі, посткаляніяльны наратыў, прывязка да Расеі, якая захінае вочы і не дае глядзець на ўвесь іншы сьвет, багаты і разнастайны, дзе мы можам існаваць, разьвівацца як вялікая прыгожая нацыя.

Калі казаць пра падмурак, то тут яшчэ і пытаньне мовы. Яно мае быць першасным. У нашым выпадку ёсьць пэўныя нестыковачкі з дэмакратычнымі патрабаваньнямі. Бо з дэмакратычнага пункту гледжаньня мы маем казаць, што кожны мае права выбіраць мову, на якой ён камунікуе, стасуецца, працуе. А зь іншага боку, пытаньне мовы ў нашым рэгіёне — гэта пытаньне выжываньня нацыі, і бяз мовы, безь беларускай мовы цяжка ўявіць існаваньне беларусаў як самастойнай нацыі. У гэтым сэнсе вельмі добра нядаўна сказаў Сяргей Шупа: што калі размаўляеш на расейскай мове, то гэта, зразумела, тваё права, але разумей і тое, што гэтым ты адкрываеш, а не закрываеш дзьверы як мінімум перад нашым усходнім суседам. І гэта так: расейская мова і яе ўжываньне — гэта, безумоўна, адкрытыя дзьверы для нашага ўсходняга суседа.

Калі ж працягваць пра цагліны. Я хачу нагадаць пра такі прывабны кароткі жанр, што цяпер называецца мэмам. Насамрэч мэмы — гэта культурныя адзінкі. І, мне здаецца, гэта тое, чаго нам не хапае ў прасоўваньні беларушчыны, у падвышэньні яе статусу. Мэмы — гэта тое, чым можна карыстацца вельмі хутка. І мэмы — гэта ня толькі карцінкі, ня толькі слоўцы. Гэта культурныя адзінкі, якія працуюць падобна міталягемам або лёзунгам. І мы маем тое, з чаго гэтыя мэмы можна рабіць. Маем вельмі пазнавальныя, яркія, вядомыя ўсім беларусам каляровыя спалучэньні. Маем вобразы Пагоні, крыжа Эўфрасіньні Полацкай, вобразы, створаныя ў 2020 годзе. І гэта ня толькі графічныя вобразы, але і тэкставыя, гэта розныя фразы і лёзунгі. Да іх можна дадаць і музычныя, і моўныя — каб усе беларусы казалі хаця б «дзякуй», «да пабачэньня», «прывітаньне» і гэтак далей.

Такія мэмы — гэта цаглінкі, паводле якіх беларус беларуса будзе пазнаваць. А астатнім яны могуць быць незнаёмымі.

— Якая роля эміграцыі ў захаваньні беларускай ідэнтычнасьці і беларускай культурнай айкумэны? Ці мае наагул значэньне тое, што адбываецца не ў самой Беларусі, а па-за яе межамі?

— Безумоўна, залежыць. Ведаеце, ёсьць такі панятак, як культурны П’емонт. Гэта вольная ад акупацыі тэрыторыя, дзе можа разьвівацца Беларусь або, у нашым выпадку, беларускае мысьленьне, беларуская лёгіка, беларуская філязофія, адукацыя і гэтак далей. І гэты П’емонт не павінен быць ізаляваны. Мы мусім максымальна наладжваць сувязі, падтрымліваць іх, намагацца ўплываць на беларускі кантэкст, ствараць гэтыя цаглінкі і закідваць іх у інфармацыйную прастору. Гэта можна рабіць празь дзіцячыя казкі, мульцікі, беларускую міталёгію, візуальныя вобразы, песьні, праекты. Трэба ствараць тое, што падвышала б статус беларушчыны ў Беларусі. Зразумела, гэта складана. Але, мне падаецца, гэта той шлях, якім мы можам і мусім ісьці.

Слухаць гутаркі пра гісторыю вы таксама можаце і на папулярных падкаст-плятформах:

Беларуская мова супраць «русского мира»